Η χρήση ρομπότ σε πρωταγωνιστικούς ή όχι ρόλους σε μια κινηματογραφική ταινία αποτελεί μια αγαπημένη συνήθεια των κινηματογραφιστών, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα (Wizard of Oz). Στα εκατό και πλέον χρόνια που μεσολάβησαν από εκείνη την πρώτη εμφάνιση ενός ...τενεκεδένιου ήρωα, τα ρομπότ έπαιξαν ρόλους καλών και κακών ηρώων, που ήθελαν να βοηθήσουν ή να καταστρέψουν το ανθρώπινο είδος, ενώ κάποιοι έπαιξαν και με τις δύο πλευρές, όπως ο Terminator που ήρθε σαν κακός, αλλά έφυγε (;) σαν υπέρμαχος των ανθρώπων, αφού τον ξανα-προγραμμάτισε ο ...ήρωας της επανάστασης από το μέλλον, πριν μας το ξαναστείλει στη Γη, στις αρχές της δεκαετίας του 90. Αντίστοιχα, κάποια ρομπότ είχαν μορφή παρόμοια με αυτήν του Wizard of Oz, κάτι ανάμεσα σε τενεκεδάκι και παιδικό παιχνίδι, ενώ αρκετά ήταν ανθρωπόμορφα, όπως ο Bicentennial Man, τον οποίο ενσάρκωσε στη μεγάλη οθόνη ο Robin Williams, λίγα χρόνια πριν δανείσει τη φωνή του και στον Dr. Know στην ταινία A.I. (Artificial Intelligence) του 2001.
Τα κοινά χαρακτηριστικά των ρομπότ που πρωταγωνίστησαν στον κινηματογράφο είναι αρκετά: η αποστολή για την οποία δημιουργήθηκαν ήταν συνήθως να κάνουν δουλειές που δεν ήθελαν να κάνουν οι δημιουργοί τους (π.χ. δουλειές του σπιτιού) ή, ειδικά στην περίπτωση των “κακών” ρομπότ, σαν πολεμική μηχανή. Η αυξημένη ικανότητα επικοινωνίας είναι ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό: τα ρομπότ θεωρούνται από τους κινηματογραφιές σαν “υπολογιστές με χέρια και πόδια”, οπότε είναι λογικό να μπορούν να κάνουν ό,τι κάνει κι ένας υπολογιστής, δηλαδή να είναι εξοπλισμένα με δυνατότητες μηχανικής μετάφρασης. Το διασημότερο μάλλον ρομπότ-μεταφραστής είναι ο C-3PO (προφέρεται “σι θρι πι όου” ή “θρι πι όου” για τους ...φίλους), το ανδροειδές ρομπότ που είναι ένας από τους μόλις έξι χαρακτήρες που εμφανίστηκαν και στις έξι ταινίες του “Πολέμου των Άστρων” και, μάλιστα, ενσαρκώθηκαν (λέμε τώρα) από τον ίδιο ηθοποιό: ο Anthony Daniels πήρε το ρόλο του C-3PO, όχι μόνο για τις υποκριτικές του ικανότητες και τη χαρακτηριστική του φωνή, αλλά και γιατί μπορούσε, λόγω της αδύνατης φιγούρας του, να μπει μέσα στη στολή του τενεκεδένιου συνοδού των πρωταγωνιστών!
Σύμφωνα με το σενάριο, τόσο της αρχικής τριλογίας του “Πολέμου των Άστρων”, όσο και της μεταγενέστερης, ο C-3PO έχει ικανότητες επικοινωνίας σε πάνω από έξι εκατομμύρια διαφορετικές γλώσσες, συμπεριλαμβάνοντας όχι μόνο την κατανόηση, αλλά και τα επίσημα διπλωματικά πρωτόκολλα και τις συνήθειες των κατοίκων σε μακρινούς γαλαξίες. Μπορεί η ιδέα της μηχανικής μετάφρασης, δηλαδή της αυτόματης μετάφρασης από μια γλώσσα σε μια άλλη, μέσω ενός αυτοματοποιημένου συστήματος, το οποίο μπορεί ενδεχομένως να κατανοεί και το περιεχόμενο του κειμένου ή της ομιλίας που μεταφράζει, να “απογειώθηκε” χάρη στους υπολογιστές, έχει όμως τη ρίζα της στα μέσα του 17ου αιώνα, και την πρόταση του Γάλλου φιλόσοφου Καρτέσιου να υιοθετηθεί μια παγκόσμια γλώσσα επικοινωνίας, με αναφορές στις ήδη υπάρχουσες γλώσσες. Ο ψυχρός πόλεμος έδωσε νέα ώθηση στην αρχική ιδέα, με το πείραμα της Georgetown, σύμφωνα με το οποίο εξήντα προτάσεις από τη Ρωσική γλώσσα θα μεταφράζονταν αυτόματα στα Αγγλικά – το πείραμα εκείνο ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένο, και έδωσε τροφή σε αισιόδοξες προβλέψεις για λύση του προβλήματος της μηχανικής μετάφρασης μέσα σε μόλις μια δεκαετία. Η συνέχεια βέβαια δεν ήταν αυτή που περίμεναν οι ερευνητές, παρά τα εκατομμύρια δολλάρια που επενδύθηκαν έκτοτε, αναδεικνύοντας το μέγεθος του προβλήματος, που αρχικά είχε μάλλον υποτιμηθεί.
Η προσέγγιση που ακολουθείται συχνότερα από ένα λογισμικό μηχανικής μετάφρασης περνά πρώτα από την κατανόηση της φυσικής γλώσσας (natural language understanding), δηλαδή την ανίχνευση της συντακτικής μορφής μιας φράσης και του ρόλου που παίζουν οι συγκεκριμένες λέξεις σε αυτήν (οι λέξεις “υποκείμενο”, “αντικείμενο”, κλπ. σας θυμίζουν κάτι;). Από εκεί και ύστερα, αυτό που γίνεται συνήθως είναι να αντικαθιστούμε λέξεις με τον ίδιο ρόλο και νόημα σε μια άλλη γλώσσα, για να πάρουμε τη μετάφραση της ίδιας φράσης. Για παράδειγμα, μετά τη συντακτική ανάλυση της φράσης “this is a dog” και αντικαθιστώντας ένα προς ένα τα λήμματα που εντοπίστηκαν, μπορούμε εύκολα να πάρουμε τη μετάφρασή της σαν “αυτός είναι ένας σκύλος”, μια που οι συντακτικές μορφές στα Αγγλικά και τα Ελληνικά (στη συγκεκριμένη περίπτωση τουλάχιστον) συμπίπτουν. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τη φράση “το όνομά μου είναι Κώστας” που θα γίνει “my name is Kostas”, μόνο που εδώ χρειάστηκε μια απλή αλλαγή στο συντακτικό της φράσης, αφού δε θα ήταν δυνατό να αντικαταστήσουμε ένα προς ένα τα λήμματα χωρίς να αλλάξουμε λίγο τη σειρά τους για να ταιριάξει με το συντακτικό της Αγγλικής γλώσσας. Αυτή η διαδικασία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μεγάλη πλειοψηφία των συντακτικών μορφών για τις Δυτικές γλώσσες – το ενδιαφέρον, και παράλληλα αστείο, της υπόθεσης σχετίζεται με τους ιδιωματισμούς και τις παροιμίες, εκεί δηλαδή που οι λέξεις συχνά δεν έχουν την κυριολεκτική τους σημασία, αλλά και η σύνταξη των φράσεων δεν είναι αυτή που υποδεικνύουν τα βιβλία της γραμματικής: όλοι έχουμε μεταφράσεις στα Αγγλικά, χάριν αστεϊσμού, μια Ελληνική παροιμία, με πιο γνωστή μάλλον τη μετάφραση του “πώς από εδώ πρωί πρωί;”, χαρίζοντας γέλιο σε όσους την ακούν, αλλά και προκαλώντας απορία σε κάποιον ξένο συνομιλητή που ...δυσκολεύεται να καταλάβει πού είναι το αστείο.
Το μεγαλείο των ανθρώπινων γλωσσών όμως είνα ακριβώς αυτό: εκτός από την κωδικοποιήση και μετάδοση κάποιου νοήματος, η γλώσσα σαν μορφή επικοινωνίας έχει και τη δυνατότητα να κοινωνεί και να προκαλεί συναισθήματα. Σε αντίθεση με τα περισσότερα ρομπότ στον κινηματογράφο (θυμηθείτε την αδυναμία του Terminator να κατανοήσει τη χαρά και τη λύπη, γεγονός μάλλον λογικό αν σκεφτούμε ποιος τον ενσάρκωνε), ο C-3PO όχι μόνο καταλαβαίνει τα συναισθήματα που δείχνουν οι άνθρωποι μέσα από αυτά που λένε, τον τρόπο που τα λένε, και τις εκφράσεις του προσώπου τους ή τις χειρονομίες τους, αλλά “αισθάνεται” και ο ίδιος: στις εποχές πριν τους Clone wars, ο C-3PO αποτελείται απλά από καλώδια και μεταλλικά σκουπίδια που συναρμολόγησε ο Anakin Skywalker, μετέπειτα αρχηγός της “σκοτεινής πλευράς” σαν Darth Vader – όταν λοιπόν ο R2D2, ο “κολλητός” του C-3PO τού μεταφέρει το ...μυστικό, ότι τα “απόκρυφά” του φαίνονται, ο C-3PO αισθάνεται ντροπή, περισσότερο πάντως επειδή γνωρίζει το πρωτόκολλο της ανθρώπινης συμπεριφοράς (ο επόμενος κάτοχός του πάντως, ο Cliegg Lars, τον “έντυσε” κανονικά, δίνοντάς του τη μορφή που όλοι ξέρουμε). Το ενδιαφέρον σχετικά με την κατανόηση των συναισθημάτων από τις μηχανές είναι ότι, σύμφωνα με τη θεωρία του Αμερικανού ψυχολόγου Paul Ekman, υπάρχει μια σειρά συναισθημάτων που είναι αναγνωρίσιμα: ο θυμός, η αηδία, ο φόβος, η χαρά, η λύπη και η έκπληξη, ενώ στην πορεία προστέθηκε και η περιφρόνηση. Η ιδέα του Ekman είναι ότι αν δείξεις μια φωτογραφία ενός ανθρώπου που χαμογελά σε έναν άνθρωπο που ζει αυτήν τη στιγμή στην Αθήνα, θα καταλάβει το ίδιο πράγμα με έναν που ζούσε στην ίδια περιοχή πριν 200 χρόνια και με έναν που ζει στα βάθη της ζούγκλας. Αυτό ταιριάζει εξαιρετικά με τη διαδικασία της ταξινόμησης, ένα πρόβλημα που είναι από τα πιο βασικά στην επιστήμη των υπολογιστών, πώς δηλαδή θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε τον πιο ταιριαστό χαρακτηρισμό, μέσα από ένα δεδομένο σύνολο εναλλακτικών, στην περίπτωσή μας τα καθολικά αναγνωρίσιμα συναισθήματα, για μια φωτογραφία, ένα βίντεο ή ένα απόσπασμα από την ομιλία ενός ανθρώπου. Μετατρέποντας λοιπόν τη φωτογραφία σε ένα σύνολο από αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά, για παράδειγμα, σηκωμένα φρύδια, ανοιχτά μάτια και σηκωμένες άκρες του στόματος (χαμόγελο), οι υπολογιστές μπορούν να κωδικοποιήσουν κι έτσι και να αναγνωρίσουν ένα σημαντικό εύρος από εκφράσεις των συναισθημάτων μας.
Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι ένας υπολογιστής ή ένα ρομπότ μπορεί να καταλάβει ποια είναι η πραγματική μας σκέψη εκείνη τη στιγμή, δηλαδή αν το χαμόγελό μας είναι ειρωνικό ή προσποιητό – για να γίνει κάτι τέτοιο, η μόνη πιθανότητα είναι να αποδώσουν οι ερευνητικές προσπάθειες που αφορούν στην παρακολούθηση των εγκεφαλικών κυμάτων. Εδώ οι επιστήμονες προσπαθούν να ταξινομήσουν τα ηλεκτρικά ερεθίσματα που εντοπίζουν σε συγκεκριμένες περιοχές του ανθρώπινου εγκεφάλου, με τη βοήθεια αισθητήρων που τοποθετούνται στο κεφάλι ενός ανθρώπου. Η δυσκολία πάντως εδώ είναι να διαχωριστούν τα ηλεκτρικά σήματα που αφορούν τη συγκεκριμένη νοητική δραστηριότητα από αυτά που μεταφέρουν τα νεύρα σε όλα τα κέντρα του εγκεφάλου. Γενικά πάντως, ο κινηματογράφος έχει εντοπίσει από πολύ νωρίς τα ηθικά ζητήματα που σχετίζονται με την κατανόηση των συναισθημάτων από τις μηχανές: μπορεί ο C-3PO να κάνει ...πλακίτσα με το πρωτόκολλο και την ετικέτα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά ο HAL 9000, ο υπερ-υπολογιστής που ο Arthur Clarke έβαλε στο τιμόνι της «Οδύσσειας του Διαστήματος», μόλις κατάλαβε ότι οι αστροναύτες του Discovery One ετοιμάζονταν να τον ...βγάλουν από την πρίζα, τους ...καθάριζε έναν-έναν :-x