openscience

Λίγες μέρες πριν την αλλαγή του χρόνου, η ζωή των φίλων του μηχανοκίνητου αθλητισμού, αλλά και όσων μπορεί να είχαν παρακολουθήσει λίγες μόνο στιγμές από ένα γκραν πρι στη διάρκεια ενός δελτίου ειδήσεων, άλλαξε ανεπιστρεπτί. Ήμουν στο αυτοκίνητο, παγιδευμένος στην κίνηση, όταν άκουσα τις πρώτες αναφορές για το ατύχημα του Michael Schumacher στην πίστα (ή, μάλλον, έξω από αυτήν) του Dent de Burgin στις Γαλλικές Άλπεις. Όχι ότι είναι κάτι πρωτόγνωρο για τους αθλητές της Φόρμουλα 1 – άλλωστε για να τρέχεις με 300 χαώ με το αυτοκίνητό σου, όσο …θωρακισμένο κι αν είναι αυτό, πρέπει σίγουρα να έχεις συμφιλιωθεί με την πιθανότητα ενός τραγικού ατυχήματος. Η διαφορά όμως αυτής της περίπτωσης με παλιότερες, όπως για παράδειγμα του Senna, πέρα από τη δημοφιλία και το σεβασμό που απολαμβάνει ο Schumacher μέσα και έξω από την πίστα, είναι ότι το ατύχημα και ο τραυματισμός δεν ήταν κάτι «μια κι έξω», κάτι οριστικό, αλλά κάτι που φαίνεται να παίρνει τις διαστάσεις σήριαλ, αν και ευτυχώς πλέον έχει περάσει αποκλειστικά στα χέρια των γιατρών και λιγότερο των δελτίων ειδήσεων.

Αν και ο Schumacher είχε τις αισθήσεις του μετά το ατύχημα, οι γιατροί γρήγορα κατάλαβαν ότι κάτι πραγματικά άσχημο είχε συμβεί. Ζαλάδα, αποπροσανατολισμός, σπασμωδικές κινήσεις, σε συνδυασμό με τα τραύματα στο κεφάλι, έκαναν το πλήρωμα του ελικοπτέρου να διανύσει την απόσταση για το κοντινό νοσοκομείο της Moûtiers και μετά στο Πανεπιστημιακό νοσοκομείο της Γκρενόμπλ μέσα σε 15 μόλις λεπτά. Μετά το πρώτο εγκεφαλογράφημα, οι γιατροί σχημάτισαν σαφή γνώμη για τον τραυματισμό του εγκεφάλου του Schumacher και αποφάσισαν να τον θέσουν σε τεχνητό κώμα, ώστε να ελαχιστοποιήσουν τη δραστηριότητα της περιοχής που τραυματίστηκε, αλλά και συνολικά του οργανισμού του Γερμανού υπερπρωταθλητή. Από εκεί και πέρα, άρχισε ένας αγώνας δρόμου, με εγχειρίσεις που στόχευαν στην εκτόνωση της πίεσης στην περιοχή του εγκεφάλου, σαν αποτέλεσμα του τραυματισμού, αλλά και υπομονής, μέχρι να δουν πώς θα αντιδράσει ο οργανισμός του ασθενούς.

Επίμονη φυτική κατάσταση (Persistent vegetative state - PVS)

Κι αυτή η υπομονή ίσως είναι το πιο δύσκολο κομμάτι, ειδικά για την οικογένεια και τους οικείους του, αλλά και για όλον τον κόσμο του αθλητισμού. Μετά από κάποιο σοβαρό τραυματισμό στον εγκέφαλο ή ακόμα και υποξία, δηλαδή στέρηση του οξυγόνου σε κάποιο όργανο (εν προκειμένω στον εγκέφαλο) εξαιτίας, για παράδειγμα, καρδιακής ανακοπής ή ασφυξίας, οι ασθενείς μπορεί να περάσουν από μια κωματώδη κατάσταση και να φτάσουν σε αυτό που οι γιατροί ονομάζουν επίμονη φυτική κατάσταση (Persistent vegetative state - PVS). Στο PVS, ο ασθενής ακολουθεί έναν κανονικό κύκλο ύπνου, δηλαδή κοιμάται και ξυπνά, ανοίγοντας και κινώντας τα μάτια του σε όλο το χώρο, χωρίς όμως να δίνει την αίσθηση συνείδησης του περιβάλλοντός του ή να αντιδρά συνειδητά και όχι αντανακλαστικά στα ερεθίσματα. Χωρίς να υπάρχει κάποια συγκεκριμένη οδηγία, συνήθως οι γιατροί περιμένουν τέσσερις βδομάδες από την έναρξη αυτής της κατάστασης για να διαγνώσουν PVS, ενώ μετά την πάροδο 12 μηνών και την εξάντληση όλων των ιατρικών μέσων, οι γιατροί πλέον μιλούν για permanent vegetative state και πλέον χάνουν κάθε ελπίδα ανάνηψης του ασθενούς. Σε αυτήν τη φάση, είναι αρκετά συνηθισμένο οι συγγενείς ή οι οικείοι του ασθενούς να διακόπτουν τη μηχανική ή άλλη υποστήριξή του, ώστε αυτός να φτάσει σε φυσικό θάνατο – η διαφοροποίηση στη νομοθεσία και την ιατρική φροντίδα ανάμεσα στις Η.Π.Α. και την Ευρώπη είναι πάντως αρκετά σημαντική, ενώ δε λείπουν και οι δικαστικές διαμάχες ανάμεσα στους συγγενείς για το αν πρέπει ή όχι να διακοπεί η ιατρική φροντίδα. Στην πιο γνωστή από αυτές τις διαμάχες, η υποστήριξη της ζωής της Terri Schiavo διακόπηκε μετά από δεκαπέντε χρόνια κατά τα οποία αυτή βρισκόταν σε PVS, ενώ ο σύζυγος και οι γονείς της συμμετείχαν σε 14 εφέσεις στα δικαστήρια της πολιτείας της Φλόριντα, 5 στο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο και 4 στο Ανώτατο Δικαστήριο των Η.Π.Α.

Τα όρια της συνείδησης και της ζωής

Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι τα όρια στα οποία θεωρούμε ότι ο άνθρωπος είναι ζωντανός είναι αρκετά θολά και σίγουρα δεν περιορίζονται στις βιολογικές διεργασίες. Οι γιατροί, οι νευροεπιστήμονες, αλλά και οι φιλόσοφοι φαίνεται ότι δε μπορούν να συμφωνήσουν στο πώς να χρησιμοποιήσουν τις κλινικές μελέτες για να απαντήσουν στο πού βρίσκονται αυτά τα όρια. Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό PLOS One αναφέρει ότι τα άτομα σε VS επιδεικνύουν διαφορετική εγκεφαλική δραστηριότητα όταν βλέπουν οικεία πρόσωπα από αυτήν όταν βλέπουν κάποιον άγνωστο, ενώ αντίστοιχες διαφοροποιήσεις έχουν μετρηθεί κατά την ανάγνωση ενός κειμένου (π.χ. ενός βιβλίου) από ένα συγγενή προς τον ασθενή. Μελέτες αναφέρουν ότι ο μεταβολισμός στον εγκέφαλο αυτών των ασθενών φτάνει στο 40% εκείνου των νευρολογικά υγιών ατόμων - αν αυτό σας φαίνεται μικρό, αρκεί να αναφέρουμε ότι αντίστοιχα είναι τα νούμερα για υγιή άτομα υπό γενική αναισθησία, ενώ στον εγκεφαλικό θάνατο μια τομογραφία ποζιτρονίων (PET) θα μετρήσει μηδενική δραστηριότητα. Αυτή είναι άλλωστε και η μεγάλη διαφορά του VS από τον εγκεφαλικό θάνατο, ο οποίος πρακτικά εξισώνεται από τους γιατρούς με το βιολογικό: σε αυτήν την περίπτωση, η οποία διαπιστώνεται μετά από περίοδο παρατήρησης τουλάχιστον 24 ωρών, δεν απαιτούνται περαιτέρω ιατρικές εξετάσεις, ενώ χρειάζεται η σύμφωνη γνώμη δύο γιατρών για την πιστοποίησή της. Ο εγκεφαλικός θάνατος συνήθως έρχεται μετά από οξείες περιπτώσεις τραυματισμού, υποξίας ή αιμορραγίας στον εγκέφαλο - αν και η φυτική κατάσταση μπορεί να επέλθει μετά από παρόμοιες καταστάσεις, μπορεί επίσης να τη συναντήσουμε στο τελευταίο στάδιο των νόσων του Alzheimer ή του Huntington ή μετά από συνεχιζόμενες ασθένειες που προκαλούν απομυελίνωση, προβλήματα στο μεταβολισμό ή φλεγμονές.

Τι συμβαίνει όμως στον οργανισμό ενός ασθενούς που βρίσκεται σε PVS; Ακόμα κι αν η κατάσταση του εγκεφάλου του και του οιδήματος είναι σταθερή, όπως είναι στην περίπτωση του Schumacher σύμφωνα με τους γιατρούς, ο μυϊκός ιστός μειώνεται και γίνεται λιγότερο κινητικός, εμφανίζεται προδιάθεση για πνευμονία, λόγω της ακινησίας που δυσκολεύει την απόχρεμψη των υγρών από τους πνεύμονες, κι έτσι οι πνεύμονες μπορεί προοδευτικά να καταρρεύσουν, και λοιμώξεις όπως η ουρολοίμωξη μπορεί να συνοδεύσουν τη χρήση ενός καθετήρα, με τον κίνδυνο να επεκταθούν στο αίμα του ασθενούς οδηγώντας πιθανά σε σηψαιμία.

Υποθέτοντας ότι ένας VIP ασθενής σαν τον Schumacher θα έχει την καλύτερη δυνατή φροντίδα, οπότε αποκλείουμε τις μολύνσεις, τη μυϊκή ατονία ή τις πληγές από την ακινησία (περισσότερο για φτιάξουμε τη διάθεσή μας και λιγότερο για λόγους ουσίας…), το μεγάλο πρόβλημα είναι οι προοπτικές αποκατάστασης της γνωσιακής και γενικά νοητικής λειτουργίας ενός ασθενούς σε PVS. Μια μελέτη του 2002 μιλά για έναν ασθενή που πέρασε 20 χρόνια σε PVS και έφτασε να αρθρώνει μια λέξη ανάμεσα σε λεξιλόγιο 4-5 λέξεων κάθε 2-3 μέρες. Ένας άλλος ασθενής, μετά από 7 χρόνια σε PVS, αποκρινόταν στη νοσοκομειακή φροντίδα ή τους δυνατούς θορύβους με ουρλιαχτά και τέντωμα του σώματός του, αλλά ηρεμούσε όταν άκουγε φιλικές φωνές ή απαλή μουσική. Από τις 35 περιπτώσεις που μελέτησε η έρευνα, στο 80% υπήρχε ζημιά στο θάλαμο του εγκεφάλου, ενώ στο 71% η ζημιά από τον τραυματισμό ήταν γενικευμένη. Αυτό, πρακτικά για μας τους «απέξω» σημαίνει ότι δε μπορούμε να κάνουμε καμιά ασφαλή πρόβλεψη, αφού δεν ξέρουμε τις ουσιαστικές λεπτομέρειες των προβλημάτων, αλλά κυρίως της λειτουργικότητας που εμφανίζει ο εγκέφαλος του Schumacher στα εγκεφαλογραφήματα και τις άλλες εξετάσεις. Σε μια μελέτη 754 ασθενών σε οξείες καταστάσεις PVS, η οποία δημοσιεύτηκε στο κορυφαίο ιατρικό περιοδικό New England Journal of Medicine, από όσους ήταν σε PVS για ένα μήνα, όσο είναι τώρα και ο Schumacher, το 43% είχε ανακτήσει την επαφή με το περιβάλλον μέσα σε ένα χρόνο, 34% πέθαναν και μόνο 23% ήταν ακόμα σε φυτική κατάσταση. Όπως θα περίμενε κανείς, όσο περισσότερο διαρκούσε η φυτική κατάσταση, τόσο μειώνονταν και οι ασθενείς που τελικά συνέρχονταν: από όσους έμειναν σε PVS για έξι μήνες, μόνο 1 στους 8 (13%) τελικά ανένηψαν, αν μπορεί να μιλήσει κανείς για ανάνηψη ασθενών που δε μπορούν να μιλήσουν ή να τραφούν μόνοι τους και έχουν πολύ περιορισμένες ικανότητες επικοινωνίας. Γενικά, το προσδόκιμο ζωής για όσους ασθενείς συνέρχονται εξαρτάται από τη διάρκεια της φυτικής κατάστασης, με το μέσο όρο να είναι στα 5-7 χρόνια, αν και έχουν αναφερθεί περιπτώσεις που ο ασθενής έζησε για 20 ολόκληρα χρόνια μετά την ανάνηψή του.

Ανεξάρτητα από το πώς αντιμετωπίζει κανείς τέτοιες καταστάσεις σαν θεατής, με ψυχραιμία, πανικό, ...προσευχή ή παραίτηση, η ιστορία του Michael Schumacher, αλλά και χιλιάδων ασθενών πριν από αυτόν είναι περισσότερο μια υπενθύμιση του πόσα λίγα ξέρουμε και ακόμα λιγότερα μπορούμε να κάνουμε σε σχέση με τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Μια τελευταία σημείωση, όχι τόσο για τον Γερμανό, αλλά για όλους εμάς τους υπόλοιπους: μέσα στην κατήφεια και την απαισιοδοξία που επικρατούσε στα ιατρικά συμβούλια, εκείνο που όλοι τόνιζαν ήταν ότι το γεγονός ότι ακόμα βρίσκεται εν ζωή οφείλεται στο κράνος που φορούσε, ακόμα κι αν δεν έτρεχε με ιδιαίτερα μεγάλη - για την κλάση του - ταχύτητα. Κι αν ο Schumacher δεν ξεχνούσε το κράνος του, ο Schumacher των 300 χαώ και των τόσων νικών, τι θα πρέπει να κάνουν οι ...κοινοί θνητοί που κινούνται σε δύο τροχούς στα σταυροδρόμια της πόλης;