openscience

Είναι γνωστό ότι οι μεγάλες επέτειοι προσφέρονται για την αέναη επανάληψη χιλιοειπωμένων κλισέ, πολλά από τα οποία αποδίδονται σε μεγάλες ιστορικές μορφές, μόνο και μόνο για να τονίσουν τη …μεγαλοσύνη του αυτονόητου. Ένα από αυτά τα κλισέ, το οποίο λανθασμένα αποδίδεται στον Winston Churchill, είναι η φράση «η ιστορία θα μου φερθεί ευγενικά, ειδικά αφού θα τη γράψω εγώ ο ίδιος».

Κλισέ ή όχι, η αλήθεια κάπως έτσι είναι: η αλήθεια γράφεται από τους παρόντες, οι υπόλοιποι ζουν για να τη διηγηθούν (δύο παράγραφοι, δύο κλισέ – καλά πάμε από δημιουργικότητα…). Έτσι γράφτηκε και η ιστορία της κατάκτησης της Σελήνης, 45 ολόκληρα χρόνια πίσω, από τον Neil Armstrong, τον Buzz Aldrin και τον… άλλον που έκανε όλο το δρόμο μέχρι το φεγγάρι μόνο για να περιμένει στο διαστημικό σκάφος και να …ανοίξει την πόρτα για να μπουν οι άλλοι δύο, κρατώντας για πάρτη τους όλη τη δόξα (για την ιστορία, ήταν ο Michael Collins, ο μόνος άνθρωπος που έχει κάνει βόλτα στο κενό δύο φορές, κατά τη διάρκεια αποστολών). Αν ρωτήσεις τον κόσμο που έχει ακούσει έστω και μια φορά για αυτήν την ιστορία, η συντριπτική πλειοψηφία θα σου μιλήσει για τον Armstrong. Και γιατί να είναι αλλιώς; Ο Armstrong ήταν ο κυβερνήτης της αποστολής, ο Armstrong ήταν ο πρώτος που πάτησε στην επιφάνεια του μόνου φυσικού δορυφόρου της Γης, ο Armstrong φαίνεται στην ιστορική φωτογραφία, ο Armstrong είπε την ιστορική ατάκα για το «μεγάλο βήμα για τον άνθρωπο, κλπ.»

Για τον Aldrin, τίποτα. Ή μάλλον, σχεδόν τίποτα. Οι περισσότεροι μάθαμε για τον κυβερνήτη της σεληνακάτου μέσα από τη χρήση του μικρού του ονόματος από τον Buzz Lightyear, τον αγαπημένο space cowboy μικρών και μεγάλων. Το παρατσούκλι του, παρεμπιπτόντως, το οφείλει στη μικρή του αδερφή, η οποία στην προσπάθειά της να πει τη λέξη “brother”, τον φώναζε “Buzzer”. Μια από τις κάπως …πιπεράτες ιστορίες που κυκλοφόρησαν μετά την επιτυχία του Apollo 11 είναι η εξής: σύμφωνα με το σχέδιο πτήσης, ο αυτόματος πιλότος επρόκειτο να οδηγήσει το θαλαμίσκο προς την επιφάνεια της Σελήνης με τέτοιο τρόπο, ώστε τα μηχανικά «πόδια» που θα κρατούσαν το σκάφος να σπάσουν, απορροφώντας την ισχύ της πρόσκρουσης. Όταν ο Armstrong είδε ότι ο αυτόματος πιλότος πήγαινε το σκάφος προς μια περιοχή με βράχους, ενεργοποίησε τη χειροκίνητη λειτουργία και οδήγησε το σκάφος πίσω από τα βράχια, σε μια επίπεδη, ασφαλή περιοχή. Όταν μάλιστα το προσσελήνωσε, τα καύσιμα που του απέμεναν έφταναν μόνο για 30 ακόμα δευτερόλεπτα πτήσης! Επειδή όμως οι ικανότητές του σαν πιλότος ήταν πέρα από το συνηθισμένο, η προσσελήνωση έγινε τόσο ομαλά, που τα μηχανικά πόδια δεν έσπασαν. Αποτέλεσμα ήταν οι αστροναύτες που βγήκαν στην επιφάνεια της Σελήνης να πέσουν από κάποιο ύψος και όχι απλά να κατέβουν τα σκαλιά που θα ήταν κοντά στην επιφάνεια, αν είχαν σπάσει τα πόδια του σκάφους. Κατά τη διάρκεια αυτής της σύντομης πτώσης προς το έδαφος, ο …ουροσυλλέκτης μέσα στη στολή του Aldrin έσπασε χωρίς αυτός να το καταλάβει – έτσι όταν ο πιλότος από το New Jersey «αφέθηκε ελεύθερος», η στολή του πλημμύρισε, δίνοντάς του έτσι μια ιδιαίτερη «πρωτιά», την οποία δε νομίζω ότι θα αμφισβητήσει ή θα προσπαθήσει να του την πάρει ποτέ κανείς…

Παρότι ο Armstrong έγινε τελικά συνώνυμος της πρώτης προσσελήνωσης, ο Aldrin το κυνήγησε αρκετά το θέμα: μπορεί να μην έγινε γερουσιαστής σαν τον John Glenn, τον πρώτο Αμερικανό που ολοκλήρωσε τροχιά γύρω από τη Γη, αλλά μετά τη συνταξιοδότησή του από τη NASA έχει γίνει ένας από τους σημαντικότερους πρεσβευτές του διαστημικού προγράμματος, σε μια εποχή που το Αμερικανικό κοινό αμφισβητεί ανοικτά τη χρησιμότητά του. Και, γενικά, η πορεία του ήταν τέτοια που αντιστοιχούσε αρκετά στην ιδεοληψία του «Αμερικάνικου ονείρου»: αφού απέρριψε πλήρη υποτροφία από το MIT, ο Aldrin πήγε στη στρατιωτική σχολή του West Point, πήρε πτυχίο μηχανικού, έγινε πιλότος, πολέμησε στην Κορέα και μετά ολοκλήρωσε την πορεία του έτσι όπως φαινόταν ότι θα την αρχίσει, με ένα διδακτορικό δίπλωμα από το MIT, το οποίο είχε απορρίψει κάμποσα χρόνια νωρίτερα.

Εκείνο τον καιρό, η λογική (και απαραίτητη) πορεία μετά την πολεμική αεροπορία, για να γίνει κανείς αστροναύτης, ήταν να περάσει από πιλότος δοκιμαστικών αεροσκαφών. Όταν αυτό έπαψε να είναι απαίτηση, ο Aldrin μπορούσε πλέον να δηλώσει συμμετοχή για το διαστημικό πρόγραμμα: έγινε δεκτός με την τρίτη προσπάθεια, σαν αναπληρωματικό πλήρωμα του Gemini 9. Σχεδόν έξι χρόνια αργότερα, ο Aldrin έβαλε σαν στόχο του να γίνει αυτός ο πρώτος άνθρωπος στο φεγγάρι: θεωρητικά, αυτός έπρεπε να είναι, μια που ο κυβερνήτης Armstrong έπρεπε να βγει τελευταίος, ελέγχοντας τις μετρήσεις των επιστημονικών οργάνων, ενώ ο Aldrin θα του …έκλεβε τη δόξα. Τελικά, λόγω της θέσης που πήραν στο σκάφος οι δύο αστροναύτες, ο Armstrong βρέθηκε δίπλα στην πόρτα, κερδίζοντας έτσι ένα σημαντικό πλεονέκτημα προς την «αθανασία». Πραγματικά, κατά τη διάρκεια των δοκιμών, όταν ο Aldrin προσπαθούσε να περάσει πάνω από τον Armstrong, φορώντας την τεράστια στολή του, πάντα αυτή σκιζόταν ή κατέστρεφε το θαλαμίσκο – έτσι, με αυτήν την επιλογή, τυχαία ή όχι, γράφτηκε ένα μεγάλο κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας αυτού του πλανήτη…

45 χρόνια αργότερα, η βόλτα στο φεγγάρι αποτελεί πια μέρος της ιστορίας (και όχι μόνο της NASA). Για πολλούς και διάφορους λόγους, η Αμερικανική διαστημική υπηρεσία σταμάτησε να στέλνει αστροναύτες στο φεγγάρι από το 1972. Κι αν αυτό τότε ήταν μια «ηθική νίκη» για τις Η.Π.Α. και το ίδιο το διαστημικό πρόγραμμα, το παγκόσμιο πολιτικό, αλλά και επιστημονικό τοπίο δε μοιάζει καθόλου με αυτό της δεκαετίας του 1960. Το «αντίπαλο δέος» της Σοβιετικής Ένωσης, η δύναμη που έκανε τους Αμερικανούς να «γκαζώσουν», χρησιμοποιώντας τους καλύτερους επιστήμονες της εποχής, συμπεριλαμβανομένων και όσων έτρεχαν για να γλιτώσουν από τη ναζιστική και τη μεταπολεμική Γερμανία, υπάρχει μόνο σαν ανάμνηση στα βιβλία, εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια, ενώ το οικονομικό κόστος είναι τεράστιο και το όφελος δε μπορεί να εξισορροπήσει ένα πιθανό ατύχημα, σαν αυτό που πήγε να γίνει στο Apollo 13. Η NASA, λοιπόν, έχει ένα σημαντικό πρόβλημα: εδώ και χρόνια, δε μπορεί να δημιουργήσει και να προωθήσει ένα “success story” για να δικαιολογήσει τα εκατομμύρια που παίρνει, απέναντι στους αρνητές της. Η εικόνα της «αστερόεσσας» στη Σεληνιακή «θάλασσα της νηνεμίας» έχει πια ξεθωριάσει, η πατημασιά του Aldrin χρησιμεύει περισσότερο στους τσακωμούς απέναντι στους υποστηρικτές κάποιας από τις πολλές θεωρίες συνωμοσίας, και τα παιδιά στην Αμερική αναγνωρίζουν σαν αστροναύτες τον (ασύγκριτο, είναι η αλήθεια) Felix Baumgartner ή τον …Bruce Willis, που «έσωσε» τη Γη καταστρέφοντας με πυρηνικά έναν αστεροειδή στον κινηματογραφικό «Αρμαγεδώνα».

Πόσο γρήγορα όμως ξεχάσαμε όλα τα ωραία που μας πρόσφερε το διαστημικό πρόγραμμα της NASA, και οψίμως της ESA και των υπόλοιπων διαστημικών υπηρεσιών ανά την υφήλιο; Όπως συμβαίνει και με όλα τα μεγάλα «ταξίδια» που έχει κάνει η ανθρωπότητα, βγαίνοντας από τις σπηλιές κρατώντας μια φλεγόμενη δάδα, για να φτάσει στις εσχατιές του Ηλιακού μας συστήματος με τα Voyager, σημασία δεν έχει τόσο ο προορισμός, όσο «του δρόμου η χαρά». Στην προκειμένη περίπτωση, για να πάρουμε μια ιδέα των όσων αποκομίσαμε εμείς, οι απλοί πολίτες, από την έρευνα και τις ανάγκες του διαστημικού προγράμματος, αρκεί απλά να ρίξουμε μια ματιά γύρω μας: αν τα διαστημικά σκάφη δεν είχαν ανάγκη ενέργειας που να μη στηρίζεται σε καύσιμα και να μην εξαντλείται, η έρευνα για τα φωτοβολταϊκά στοιχεία μπορεί να καθυστερούσε πολλές δεκαετίες ακόμα. Οι στολές από πυρίμαχα υλικά που χρησιμοποιούν οι πυροσβέστες, οι οδηγοί αγώνων ή οι εργάτες στα ναυπηγεία, οι φορητές συσκευές αιμοκάθαρσης, κάποια από τα μονωτικά που βάζουμε στους τοίχους των σπιτιών μας, οι συσκευές φιλτραρίσματος του πόσιμου νερού, ακόμα και οι …αερόσολες στα αθλητικά μας παπούτσια αναπτύχθηκαν ή αγοράστηκαν από Αμερικανικές βιομηχανίες στο πλαίσιο ενός και μόνο διαστημικού προγράμματος, του Apollo. Κάποια χρόνια αργότερα, το διαστημικό πρόγραμμα χρειάστηκε ένα ηλεκτρικό σκουπάκι που να μη χρειάζεται κάποιο καλώδιο ρεύματος για να λειτουργήσει. Έτσι, το παρήγγειλε από μια Αμερικανική εταιρία που κατασκεύαζε εργαλεία και είχε ιδρυθεί το 1910 σαν κατάστημα πώλησης εργαλείων – η γνωστή μας Black & Decker είχε ήδη κατασκευάσει ηλεκτρικά κατσαβίδια και με την ευκαιρία του συμβολαίου της NASA ξεκίνησε τη σειρά DustBuster που κυκλοφορεί ακόμα και σήμερα, τριάντα και πλέον χρόνια μετά. Η λίστα δεν έχει τελειωμό: τροφές σε σκόνη, σαν αυτές που λάμβαναν οι αστροναύτες, τρώνε τα παιδιά σε όλον τον κόσμο, τα θερμόμετρα που χρησιμοποιούν λάμπες LED πρωτοχρησιμοποιήθηκαν για να μετράμε τη θερμοκρασία πλανητών και αστεριών, ενώ το πρόγραμμα ασφάλειας τροφίμων HACCP αναπτύχθηκε για λογαριασμό της NASA από τη γνωστή εταιρία τροφίμων Pillsbury.

Πώς θα ήταν λοιπόν ο κόσμος γύρω μας αν δεν υπήρχαν τα διαστημικά προγράμματα; Και δεν είναι ότι πρόκειται για ένα «βαρέλι δίχως πάτο» σε ό,τι αφορά στα χρήματα που επενδύονται: συνολικά το πρόγραμμα Apollo που μας πήγε στο φεγγάρι, ήταν κερδοφόρο, μόνο και μόνο από τις πωλήσεις προϊόντων από τα spin off και αναμνηστικών - χωρίς να συνυπολογίσουμε τον κόσμο που έβρισκε δουλειά, όχι μόνο στις διαστημικές υπηρεσίες, αλλά και στις μικρές ή μεγάλες βιομηχανίες που είχαν συμβόλαια με τη NASA ανά την Αμερικανική επικράτεια. Την προσσελήνωση του Apollo 11 την είχαν παρακολουθήσει 600 εκατομμύρια τηλεθεατών, σε μια εποχή που η τεχνολογία της τηλεόρασης δεν ήταν τόσο διαδεδομένη όσο σήμερα. Χρειάστηκε να περάσουν 40 χρόνια μέχρι να μαζευτούμε μπροστά σε μια οθόνη, τηλεόρασης ή υπολογιστή, για να παρακολουθήσουμε τη βουτιά του Felix Baumgartner από τη Στρατόσφαιρα. Εκεί που οι γονείς μας παρακολουθούσαν με αγωνία τη «βουτιά» από το Eagle προς την επιφάνεια της Σελήνης, ακούγοντας τα ιστορικά λόγια του Armstrong μέσα από παράσιτα και «χιόνια», η γενιά μας καρδιοχτύπησε για κάμποσα δευτερόλεπτα, όταν ο Felix περιστρεφόταν ανεξέλεγκτα, πέφτοντας με υπερηχητική ταχύτητα, μέχρι να ξαναμιλήσει στον μέντορά του, Joseph Kittinger, που έβλεπε με αγωνία το δικό του ρεκόρ ελεύθερης πτώσης να πέφτει. Το Διάστημα πάντα θα συναρπάζει τον άνθρωπο, ακόμα και σε εποχές που τα οικονομικά προβλήματα σκεπάζουν οποιαδήποτε προοπτική ή βλέμμα προς τον ουρανό. Αν αναλογιστούμε ότι το Διάστημα δεν είναι πολυτέλεια, αλλά ευκαιρία, ίσως αποκτήσουμε κι εμείς μια νέα προοπτική, καθοδηγώντας τα παιδιά μας, μικρά και μεγάλα, σε μια καριέρα που μπορεί να μην τα πάει στο φεγγάρι, αλλά θα είναι σίγουρα το ίδιο σημαντική, όσο του Armstrong και του Aldrin για την καθημερινότητά μας.

Και μιλώντας για ρεκόρ, ο Aldrin, εκτός από το ρεκόρ που ανέφερα νωρίτερα, είναι και ο πρώτος άνθρωπος που πραγματοποίησε θρησκευτικό μυστήριο στο φεγγάρι, κοινωνώντας λίγο πριν βουτήξει από τη σκάλα του «Αετού». Είπαμε, το Διάστημα και ο Κόσμος είναι κάτι μεγαλύτερο από τον άνθρωπο – και ίσως μια βόλτα στο φεγγάρι είναι το καλύτερο μάθημα ταπεινότητας για όλους μας.