openscience

Το παρακάτω κείμενο είναι η εισαγωγή για την παράσταση "Ο Πίθηκος Ξουθ ή Τα ήθη του Aιώνος", που είναι βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Ιάκωβου Πιτσιπίου. Τη δραματουργική σύλληψη και σκηνοθεσία έχει η Έλενα Τιμπλαλέξη και στο ρόλο του αφηγητή - Βαρθόλδου εμφανίζεται ο Αλέξανδρος Μαράτος (Αλέξανδρε, υποκλίνομαι και πάλι!). Την Τρίτη 24 Νοεμβρίου 2009, το British Council στήριξε την παράσταση που τότε ανέβαινε στο θέατρο "Φούρνος", με την ευκαιρία των "γενεθλίων" της πρώτης έκδοσης του βιβλίου του Δαρβίνου με τίτλο "Η Προέλευση των Ειδών".

Καλησπέρα σας και καλωσήρθατε στον κόσμο του Ξουθ. Είμαι ο Κώστας Καρπούζης και δουλειά μου είναι να σας ξεναγήσω σε αυτόν, περίπου όπως ξεκίνησε και ο Δαρβίνος για μια τέτοια ξενάγηση στη Νότια Αμερική το Δεκέμβριο του 1831.

Είμαι μηχανικός υπολογιστών – θα μου πείτε, «τι δουλειά έχει ένας μηχανικός υπολογιστών να μας μιλάει για το Δαρβίνο;». Κι όμως οι ιδέες του Άγγλου βιολόγου έχουν εμπνεύσει επιστήμονες όχι μόνο από το στενό επιστημονικό του χώρο, αλλά και από ένα ευρύ φάσμα άλλων ειδικοτήτων. Ποια είναι όμως η σχέση του Δαρβίνου με τους υπολογιστές; Σκεφτείτε ότι χρησιμοποιούμε ένα πρόγραμμα υπολογιστή για να λύσουμε ένα πρόβλημα. Το πρόβλημα αυτό μπορεί να είναι κάτι σχετικά απλό, για παράδειγμα η επίλυση μιας εξίσωσης ή ένα πιο πολύπλοκο πρόβλημα που να εξαρτάται από πολλές παραμέτρους, όπως η πρόβλεψη του καιρού που θα έχουμε τις επόμενες μέρες ή η πρόβλεψη της πορείας μιας μετοχής στο χρηματιστήριο, έτσι ώστε να κανονίσουμε έγκαιρα τις αγορές ή τις πωλήσεις μας. Σε αυτές τις περιπτώσεις, συνήθως δε γνωρίζουμε εκ των προτέρων την ακριβή λύση, και στην καλύτερη περίπτωση ξεκινάμε με μια αρχική ιδέα, μια προσέγγιση του ποια ακριβώς θα είναι αυτή. Αυτό που κάνουμε στην πορεία είναι να συνδυάζουμε με τυχαίο τρόπο τμήματα από διαφορετικές λύσεις και να τσεκάρουμε αν κάποια από αυτές τις λύσεις πλησιάζει περισσότερο στην επίλυση του προβλήματός μας. Αν ισχύει αυτό, τότε την κρατάμε σαν βάση και δημιουργούμε νέους συνδυασμούς με άλλες λύσεις, ελπίζοντας ότι αυτές θα πλησιάσουν ακόμα περισσότερο στο στόχο μας. Έτσι, μπορεί ποτέ να μη φτάσουμε ακριβώς στην επίλυση του προβλήματός μας, αλλά είμαστε σίγουροι ότι σε κάθε βήμα αυτής της διαδικασίας, το αποτέλεσμα θα είναι ολοένα και καλύτερο.

Κάτι αντίστοιχο κάνει και η φύση με τους ζωντανούς οργανισμούς: αντικαταστήστε στο παράδειγμά μας τις λύσεις με τα γονίδια και τη διαδικασία με την οποία παράγουμε τις επόμενες λύσεις με τις μεταλλάξεις και έχετε στα χέρια σας το κλειδί με το οποίο τα φυτά, τα ζώα και ο άνθρωπος κατάφεραν να επιβιώσουν σε περιβάλλοντα που είναι τόσο διαφορετικά μεταξύ τους, από τους πόλους μέχρι την έρημο και τη ζούγκλα και μέσα από ένα ταξίδι χιλιετιών. Μόνο που στην περίπτωση της φύσης, οι συνδυασμοί των λύσεων δε γίνονται με προσχεδιασμένο τρόπο, όπως στους υπολογιστές, αλλά τυχαία και συνήθως πολύ αργά. Αν γίνουν γρήγορα και απότομα, αυτό θα οφείλεται στη δραστηριότητα του ανθρώπου, όπως για παράδειγμα μετά την έκλυση τεράστιων ποσών ραδιενέργειας μετά το ατύχημα στο Τσέρνομπιλ, και συνήθως έχει πολύ άσχημα αποτελέσματα για τον οργανισμό που τις υφίσταται. Αλλιώς, αυτό που παρατηρούμε είναι μια σημαντική και πολύ ενδιαφέρουσα διαφοροποίηση στις επόμενες γενιές των οργανισμών. Στην περίπτωση των υπολογιστών, έχουμε ένα συγκεκριμένο και μετρήσιμο τρόπο με τον οποίο να επιλέγουμε τη λύση που πλησιάζει περισσότερο προς τη σωστή κατεύθυνση – άλλωστε και η έννοια της «σωστής κατεύθυνσης» είναι και εκεί καλά ορισμένη. Στη φύση; Εδώ ο Δαρβίνος ήρθε να επιβεβαιώσει με επιστημονικούς όρους, αυτό που ήδη ξέραμε από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του ανθρώπου στη Γη, ότι δηλαδή οι ζωντανοί οργανισμοί καταφέρνουν να επιβιώσουν είτε εις βάρος άλλων οργανισμών του ίδιου είδους, είτε μόνοι τους στο φυσικό τους περιβάλλον χάρη σε συγκεκριμένα κάθε φορά χαρακτηριστικά που τους δίνουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα. Αυτό που ο Δαρβίνος ονόμασε «φυσική επιλογή», κάποιος άλλος θα το έλεγε «επιβίωση των ισχυρών» ή, βλέποντάς το κυνικά, «νόμο της ζούγκλας».

Αυτή η διαδικασία μπορεί να κρατήσει αρκετές χιλιάδες χρόνια για να δώσει ένα αποτέλεσμα που μπορεί να είναι αντιληπτό σε μας, στη διάρκεια της ζωής μας, οπότε τι προλαβαίνουμε να δούμε από τη φυσική επιλογή; Μιλώντας για ζούγκλα, θα σας γυρίσω πίσω στο χρόνο, σε ένα τοπίο που ζει ένας πληθυσμός από καμηλοπαρδάλεις. Μόνο που αυτά τα ζώα δεν έχουν τη μορφή που όλοι ξέρουμε, με τον ψηλό και μακρύ λαιμό τους να φτάνει σε αρκετά μέτρα ύψος, αλλά τα περισσότερα μοιάζουν πιο πολύ με άλογα. Λοιπόν, με την τυχαία διαδικασία που είπαμε πριν, κάποια από αυτά τα «άλογα» γεννιούνται και μεγαλώνουν με πιο μακρύ λαιμό από τα άλλα, ακριβώς όπως κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο ή λιγότερο ψηλοί. Πώς η φύση βάζει το χεράκι της για να επιλέξει ποια από τα ζώα θα επιζήσουν; Σκεφτείτε ότι οι καμηλοπαρδάλεις μας τρώνε τα φύλλα από τα δέντρα – κάποια στιγμή, τα φύλλα που είναι σε χαμηλό ύψος θα τελειώσουν κι έτσι τα ζώα με κοντό ή κανονικό λαιμό δε θα βρίσκουν τροφή κι έτσι θα εξαφανιστούν. Αντίθετα, όσα έχουν μακρύ λαιμό, θα μπορούν να φτάσουν σε ψηλότερα κλαδιά κι έτσι θα μπορέσουν να επιβιώσουν. Μετά από αρκετές γενιές λοιπόν, θα έχουν καταφέρει να επιβιώσουν μόνο απόγονοι ζώων με ψηλό λαιμό. Αυτό που είπε λοιπόν ο Δαρβίνος είναι ότι σε κάθε επόμενη γενιά, οι απόγονοι που θα προκύπτουν θα έχουν κοντινά χαρακτηριστικά σε σχέση με τους προγόνους τους, με κάποιες μικρές αλλαγές. Αν λοιπόν επιβιώσουν προοδευτικά μόνο καμηλοπαρδάλεις με ψηλό λαιμό, είναι φυσικό να φτάσουμε πλέον στη μορφή που ξέρουμε και σήμερα. Αντίστοιχα, τα χαρακτηριστικά των ανδρών στην Αφρική δεν είναι απαραίτητο ότι είχαν αυτήν τη μορφή στους αιώνες. Απλά, κατάφεραν να επιβιώσουν μόνο οι άνδρες που μπορούσαν να γονιμοποιήσουν τις γυναίκες των οποίων η μήτρα είχε πιεστεί προς τα πάνω, σαν αποτέλεσμα των χιλιομέτρων που αναγκάζονταν να περπατούν κάθε μέρα για να φτάσουν στην κοντινότερη πηγή νερού. Ξαναλέω ότι αυτή η τυχαία διαδικασία και η επιλογή των πιο δυνατών από τους οργανισμούς που προκύπτουν δεν είναι κάτι που συμβαίνει από τη μια μέρα στην άλλη – από την άλλη μεριά όμως, δε χρειάζεται να ψάξουμε και πολύ για να δούμε τα αποτελέσματά της.

Η ζωή και η θεωρία του Δαρβίνου φαίνεται να είναι κι αυτή κομμάτι της εξέλιξης. Πάνω στις βασικές του αρχές, οι επιστήμονες αγωνίζονται να στηρίξουν τα πειραματικά τους αποτελέσματα ή τις στατιστικές τους μελέτες. Σκεφτείτε ότι πριν λίγα χρόνια, οι επιστήμονες μάς έλεγαν ότι το ύψος ενός ανθρώπου καθορίζεται κατά 50% από όσα προδιαγράφονται στα γονίδιά του, ενώ το υπόλοιπο εξαρτάται από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες, κυρίως από τη διατροφή και τη φυσική δραστηριότητα. Σήμερα, χωρίς να παραγράφεται ο γενετικός παράγοντας, η σημασία του στις μελέτες έχει μειωθεί μόλις στο 20%. Ο Δαρβίνος λοιπόν καταφέρνει να μένει πάντα επίκαιρος: αν ζούσε σήμερα, σίγουρα δε θα περνούσε τις απόψεις του με την εμφάνιση ενός σεβάσμιου, γενειοφόρου γεράκου, όπως έχουμε μάθει να τον βλέπουμε, αλλά θα ήταν ένας δυναμικός επαναστάσης, ένας ροκ σταρ, όπως φαίνεται στη φωτογραφία!

Μια άλλη διαδικασία εξέλιξης φαίνεται να ήταν και η ενασχόληση του Δαρβίνου με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Ο Δαρβίνος ασχολήθηκε εκτενώς με τη γεωλογία (άλλωστε σαν γεωλόγος ξεκίνησε το ταξίδι με το Beagle), την ταξινόμηση δερμάτων, την ιατρική και λιγότερο με την παρατήρηση πουλιών, καθώς προτιμούσε περισσότερο να τα ...κυνηγάει – η παρατήρηση των πουλιών όμως ήταν αυτή που τον βοήθησε να συλλάβει την ιδέα της εξέλιξης στο ταξίδι του στη Νότια Αμερική. Εκεί λοιπόν ο Δαρβίνος συλλέγει πουλιά από διάφορα νησιά του συμπλέγματος Γκαλαπάγκος και παρατηρεί ότι αν και ανήκουν στο ίδιο είδος, έχουν σημαντικές διαφορές από νησί σε νησί, ενώ μέσα στο ίδιο νησί οι διαφορές είναι ασήμαντες. Οι απόψεις που διατύπωσε στα βιβλία του γρήγορα έγιναν αντικείμενο ακραίων αντιδράσεων λατρείας και μίσους – είναι ίσως ειρωνικό ότι οι χειρότεροι πολέμιοι του Δαρβίνου στην Εκκλησία της Αγγλίας παρά λίγο να ήταν ...συνάδελφοί του, καθώς το περιβάλλον του ήταν ιδιαίτερα θρησκευόμενο, ενώ ο πατέρας του, βλέποντας πως η ιατρική δεν τον συγκινούσε, τον προόριζε για ιερέα, λόγω της άμεσης επαγγελματικής αποκατάστασης που θα του πρόσφερε αυτή η καριέρα! Μιλώντας για κάτι τόσο οικείο, όσο η εξέλιξη και η φυσική επιλογή, αλλά με επιστημονικούς όρους και απτές ενδείξεις από την παρατήρηση, ήταν φυσικό να χρησιμοποιηθεί, συνήθως με μισές αλήθειες από ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα άλλων προσεγγίσεων: από επιφανείς αναρχικούς, όπως ο «αναρχικός πρίγκηπας» Κροπότκιν, που αντιπαραβάλλει τη συνεργασία και την αλληλοβοήθεια απέναντι στην πάλη των ανθρώπων για επιβίωση, μέχρι τους θεωρητικούς του ναζισμού που επιζητούσαν ένα ιδεολογικό στήριγμα για τη δική τους θεωρία, αυτή της γενετικής υπεροχής κάποιων φυλών με βάση τα χαρακτηριστικά που προέβαλλαν οι ίδιοι. Σε αυτήν την περίπτωση, η ...παρεξήγηση του Δαρβίνου έφτασε μέχρι το σημείο της υποχρεωτικής στείρωσης εκείνων που οι θιασώτες της ιδιαίτερης αυτής προσέγγισης ήθελαν να εξασφαλίσουν πως δε θα διαιωνίσουν τα γονίδιά τους! Γενικά ο Δαρβίνος φαίνεται να αποκαθηλώνει τη μέχρι τότε κραταιά αντίληψη περί «ευφυούς σχεδιασμού» του κόσμου, εξηγώντας την προέλευσή του ως εξέλιξη από απλούστερους οργανισμούς. Σε συνδυασμό με την ελλιπή διδασκαλία της θεωρίας της εξέλιξης στα σχολεία (φανταστείτε ότι στα Ελληνικά σχολεία, εν έτει 2010 σχεδόν, η εξέλιξη είναι έξω από την εξεταστέα ύλη, επειδή πολλά σχολεία δεν «προλαβαίνουν» να τη διδάξουν), αυτή η φαινομενική «μείωση» της ανωτερότητας του ανθρώπου υποσυνείδητα εμποδίζει το ευρύ κοινό να κατανοήσει την πλήρη έκταση της θεωρίας της εξέλιξης.

Πάντως, από όλους όσοι παρεξήγησαν, εσκεμμένα ή χωρίς δόλο, τα λόγια του Δαρβίνου, μόνο η «μαμά» εκκλησία της Αγγλίας φρόντισε να ζητήσει μια, έστω και καθυστερημένη συγνώμη, και αυτό μόλις πέρυσι. Το κοινό αίσθημα της πατρίδας του πάντως είχε φροντίσει να τον τοποθετήσει στη θέση που του άξιζε από πολύ νωρίτερα, αφού ήταν μια από τις μόλις πέντε προσωπικότητες της εποχής του που κηδεύτηκαν δημοσία δαπάνη, ενώ ψηφίστηκε σαν η τέταρτη πιο σημαντική προσωπικότητα της Βρετανίας, πάνω από τον Σαίξπηρ, τον Νεύτωνα, τον Φλέμινγκ και τον Τζον Λέννον, αλλά πίσω πάντως από την πριγκίπισσα Νταϊάνα. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι ο Δαρβίνος ήταν ήδη πολύ δημοφιλής στην εποχή του, όταν ακόμα η επικοινωνία ανάμεσα σε απομακρυσμένα μέρη γινόταν με γράμματα. Μιλώντας με σημερινούς όρους, αν ο Δαρβίνος είχε προφίλ στο facebook, τότε θα δεχόταν δεκάδες ή και εκατοντάδες αιτήσεις κάθε μέρα από ανθρώπους που ποτέ δεν είχε δει και με τους οποίους θα συνομιλούσε μόνο μέσω επιστολών. Σας θυμίζει κάτι; Ένας, λοιπόν, από αυτούς τους «φίλους» του Δαρβίνου, του έστειλε μια μετάφραση ενός έργου του Αριστοτέλη, με τίτλο «Περί ζώων μορίων», θεωρώντας ότι σχετίζεται με τη δουλειά του Άγγλου πολυ-επιστήμονα. Ο Δαρβίνος ευχαρίστησε το φίλο του με μια επιστολή, λέγοντας αρχικά ότι δε βλέπει και πολλή σχέση ανάμεσα στις θεωρίες του Έλληνα φιλοσόφου και τις επιστημονικές του παρατηρήσεις. Λίγο καιρό μετά πάντως, ο Δαρβίνος επανήλθε με νέα του επιστολή, αναφέροντας ότι τα μέχρι τότε είδωλά του, όπως ο Λινναίος, ήταν κάτι σαν «σχολιαρόπαιδα» μπροστά στη σοφία του Αριστοτέλη και πως ανυπομονούσε να εντρυφήσει στο ευρύτερο φάσμα της δουλειάς του. Τρεις μήνες μετά από αυτήν την επιστολή, ο Δαρβίνος πέθανε. Δε γνωρίζουμε αν πρόλαβε να διαβάσει τα πιο φιλοσοφικά έργα του Αριστοτέλη. Δε γνωρίζουμε αν έφυγε με μια αίσθηση επιβεβαίωσης, διαβάζοντας για τις σαφείς αναλογίες της θεωρίας του με αυτήν του Αριστοτέλη ή αν ένιωσε τον κόσμο του να γκρεμίζεται, κατανοώντας ότι το μεγαλείο και το εύρος της ανθρώπινης ψυχής είναι πολύ μεγαλύτερο από όσο μπορεί να προδιαγράφεται στα γονίδιά μας. Αυτό θα το αποφασίσετε εσείς, σε πενήντα περίπου λεπτά...